5 sierpnia 1772 r.  trzy mocarstwa sąsiadujące z Polską (Austria, Prusy i Rosja) podpisały w Petersburgu konwencję, na mocy której ustalono granice pierwszego rozbioru. Rosja zagarnęła ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru, resztkę Inflant i część Białorusi. Prusy zajęły Warmię, województwa pomorskie, malborskie, chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz obszary nadnoteckie. Natomiast Austrii dostała się południowa część województwa krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie. Przeciwko zaistniałej sytuacji bardzo ostro wystąpił jeden z posłów. Nie chcąc, aby sejm zatwierdził I rozbiór, postanowił nikogo nie wpuścić do sali obrad. Posłem tym był Tadeusz Rejtan.

Drugi rozbiór miał miejsce w roku 1793, po zakończonej niepowodzeniem wojnie w obronie Konstytucji 3 Maja (podczas tej wojny wojsko polskie odniosło spektakularne zwycięstwa pod Zieleńcami oraz pod Dubieńką. Wsławili się książę Józef Poniatowski oraz Tadeusz Kościuszko. Ustalono też order Virtutti Militari). Prusy zdobyły Gdańsk i Toruń, resztę Wielkopolski i część Mazowsza oraz skrawek Małopolski z Częstochową. Rosja zagarnęła większość Białorusi oraz Ukrainę Prawobrzeżną z Podolem i częścią Wołynia. Austria nie brała udziału w drugim rozbiorze Polski.

24 marca 1794 r. rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie. Początkowo wymierzone było przeciwko Rosji, a potem także przeciw wspierającym ją Prusom. Powstanie było reakcją na drugi rozbiór Polski i na konfederację targowicką. Powstańcom przyświecały także ideały toczącej się wówczas we Francji Wielkiej Rewolucji. Od wiosny 1793 r. na ziemiach polskich istniało tajne sprzysiężenie mające na celu organizację i przygotowanie narodowowyzwoleńczego powstania. W skład tego sprzysiężenia wchodzili m. in. Ignacy Działyński, Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki. Na czele powstania stanął Tadeusz Kościuszko, który w marcu 1794 r. złożył na krakowskim rynku przysięgę na wierność narodowi. Mimo początkowych sukcesów (bitwa pod Racławicami, gdzie wsławili się w boju kosynierzy z Bartoszem Głowackim na czele), ostatecznie powstanie upadło 16 listopada 1794 r., a jego skutkiem był trzeci rozbiór. Część działaczy politycznych wyjechała na emigrację i tam zajęła się działalnością, mającą na celu odzyskanie przez Polskę niepodległości.

Austria przyłączyła się do trzeciego rozbioru w roku 1795. Uzyskała wtedy część Małopolski między Pilicą a Bugiem oraz część Mazowsza i Podlasia. Resztę ziem polskich podzieliły między siebie Rosja i Prusy. W taki sposób Polska wymazana została na wiele lat z mapy Europy. Jednak Polacy nie pogodzili się z tym faktem i podjęli próby odzyskania niepodległości.

W środowisku skupionym wokół Józefa Wybickiego i Jana Henryka Dąbrowskiego narodziła się idea utworzenia Legionów Polskich we Włoszech. Na mocy umowy zawartej 9 stycznia 1797 r. w Mediolanie (zawarta była ona między Dąbrowskim a rządem lombardzkim) powstały słynne Legiony Polskie. Nadzieje związane z nimi nie spełniły się jednak; po podpisaniu przez Francję traktatu z Austrią, część legionistów wystąpiła z armii, inni zostali wysłani na wyspę Santo Domingo, by tam stłumić powstanie. Po zwycięskiej kampanii pruskiej Napoleona w roku 1807 powstało z ziem drugiego i trzeciego rozbioru pruskiego Księstwo Warszawskie. Państewko to otrzymało swoją konstytucję, posiadało swojego władcę (był nim król saski Fryderyk August III), swój sejm i wojsko, ale nie było w pełni suwerenne (np. w polityce zagranicznej). Po zwycięstwie w polsko -austriackiej wojnie 1809 r. (m.in. dzięki zwycięstwu w bitwie pod Raszynem) obszar Księstwa Warszawskiego został nieznacznie powiększony. Jednak nadzieje na odzyskanie niepodległości tą drogą upadły wraz z upadkiem Napoleona.

Kongres Wiedeński zadecydował o dalszym losie ziem polskich. Utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, które wchodziło w skład Prus. z okrojonego Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, które było połączone z Rosją poprzez unię personalną. Kraków i ziemie wokół niego miały stanowić Rzeczpospolitą Krakowską, znajdującą się pod kontrolą wszystkich trzech zaborców. Początkowo Polacy uważali, że utworzenie Królestwa Polskiego może poprawić ich sytuację. Państewko otrzymało własną konstytucję (1815 r.), posiadało własną administrację, sejm i wojsko. Jednak wkrótce okazało się, że władze carskie wcale nie zamierzają respektować nadanych Polakom praw. Wprowadzono cenzurę, Polakom dawali się we znaki Nikołaj Nowosilcow i wielki książę Konstanty. W sejmie pojawiła się legalna opozycja tzw. kaliszan, co nasiliło antypolskie działania ze strony władz. Zaczęły powstawać tajne organizacje spiskowe. Jedną z nich było utworzone w roku 1828 sprzysiężenie Piotra Wysockiego, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego (w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r.). w styczniu 1831 r. ogłoszono detronizację cara Mikołaja I i od tej pory aż do upadku powstania Królestwo Polskie było krajem niepodległym, w stanie wojny z Rosją. Władzę w kraju przejął w tym okresie Rząd Narodowy. Mimo kilku zwycięskich bitew (m.in. pod Stoczkiem, Grochowem i Wawrem) powstanie listopadowe zakończyło się klęską. Było to powstanie narodowe, które swym zasięgiem objęło głównie obszary zaboru rosyjskiego, jednak było ono wspierane przez Polaków z innych zaborów. Po upadku powstania wielu działaczy politycznych i kulturalnych musiało udać się na emigracje. Tam też podejmowali oni działania na rzecz promocji kraju (działalność kulturalna) i mające na celu zwrócenie uwagi opinii europejskiej na "sprawę polską". Ci, którzy nie wyemigrowali, mogli liczyć się z represjami ze strony władz rosyjskich. W Królestwie Polskim nasiliły się działania rusyfikacyjne, rozpoczęto stopniową likwidację odrębności Kongresówki od reszty imperium rosyjskiego. W stolicy wzniesiono Cytadelę, która stała się postrachem działaczy niepodległościowych. Od końca lat pięćdziesiątych XIX wieku zaczęły w Warszawie powstawać kółka młodzieżowe, które z czasem zaczęły zajmować się patriotyczną działalnością konspiracyjną. Budujący dla Polaków stał się przykład jednoczących się Włoch. Na początku lat sześćdziesiątych dziewiętnastego stulecia w Warszawie organizowano patriotyczne manifestacje. Pod koniec roku 1861 organizacje spiskowe utworzyły obóz tzw. "czerwonych", którzy dążyli do walki zbrojnej. Natomiast ziemiaństwo i bogatsi mieszczanie, skupieni w stronnictwie "białych", nie zgadzali się na walkę zbrojną, ale nie popierali też polityki Aleksandra Wielopolskiego. Wielopolski był zwolennikiem idei uzyskania przez Polskę autonomii w obrębie państwa rosyjskiego. Wielopolski postanowił rozprawić się z "czerwonymi" i zarządził brankę (tj. pobór do wojska rosyjskiego). Było to jedną z przyczyn wybuchu powstania styczniowego. 22 stycznia 1863 r. wybuchło polskie powstanie narodowe. Jego celem było odzyskanie niepodległości. Dyktatorem powstania ogłoszono Ludwika Mierosławskiego (kolejnymi dyktatorami byli Marian Langiewicz i Romuald Traugutt). Jako że Polacy nie dysponowali własną armią, powstanie miało charakter wojny partyzanckiej. Mimo że stoczono wiele bitew i potyczek, powstańcom nigdy nie udało się opanować większego terenu. W kwietniu 1864 r. Traugutt został aresztowany przez Rosjan, skazany na śmierć i stracony. Powstanie zakończyło się ostatecznie na jesieni 1864 r. Jego bilans był dla Polaków tragiczny. Jednak mimo tego, ten ostatni w XIX w. narodowowyzwoleńczy zryw Polaków okazał się czynnikiem jednoczącym polskie życie narodowe i zmobilizował do walki o polskość Polaków z wszystkich trzech zaborów. Po powstaniu Polaków czekały represje. Nazwę Królestwo Polskie zamieniono na pogardliwe określenie "Kraj Nadwiślański". Rozpoczęła się  rusyfikacja administracji, sądownictwa i szkolnictwa. Władze carskie dążyły do całkowitego wynarodowienia Polaków. Polacy bronili się przed wynarodowieniem. Pozytywiści propagowali hasło "pracy u podstaw" (krzewienia oświaty i higieny na prowincji, podniesienia poziomu na wsi) oraz "pracy organicznej". To drugie hasło pojawiło się w latach czterdziestych XIX wieku. Kryło się za nim przekonanie o konieczności obrony polskich interesów narodowych poprzez rozwój gospodarczy i kulturalny. W opinii pozytywistów tylko w wyniku edukacji ludu ukształtuje się w nim świadomość narodowa, a to zapobiegnie wynarodowieniu. Polacy starali się za wszelką cenę bronić przed rusyfikacją, ponieważ groziła ona wynarodowieniem. Młodzież uczono polskiej historii i literatury w tajnych szkołach. Postawy patriotyczne kształtować miało także wychowanie domowe, w którym szczególny nacisk kładziono na poszanowanie polskich tradycji i wartości narodowych. W 1885 r. powstał w Warszawie (z inicjatywy Jadwigi Szczawińskiej - Dawidowej oraz Jana Władysława Dawida) Uniwersytet Latający. Była to tajna szkoła na poziomie uniwersyteckim. Wykłady (udział w nich był płatny) odbywały się w prywatnych mieszkaniach, a prowadzili je znani warszawscy uczeni.

Na terenach zaboru pruskiego Polakom też nie było łatwo. Już od lat dwudziestych prowadzono akcję germanizacyjną. W latach 1886 - 1918 działała Komisja Kolonizacyjna. Była to niemiecka instytucja mająca na celu wykupywanie ziemi od Polaków i wspieranie osadników niemieckich. Polacy podjęli akcję walki o ziemię. Bank Ziemski wykupywał wystawione na sprzedaż majątki ziemskie, a następnie osadzał na nich polskich chłopów. Znanym przykładem oporu z polityką germanizacyjną władz pruskich był Michał Drzymała. Władze nie udzieliły mu zgody na budowę domu, wobec czego w roku 1904 zamieszkał w wozie cyrkowym (słynny "wóz Drzymały"), a kiedy władze usunęły wóz, Drzymała przeniósł się do ziemianki. Podjęto także walkę z germanizacją w szkołach. Działały tajne biblioteki i organizacje edukacyjne. W roku 1901 szerokim echem w Europie obił się strajk polskich dzieci z Wrześni, które domagały się edukacji w języku polskim.

Dużą rolę w obronie polskości odegrali poeci, pisarze i artyści. Mickiewicz i Słowacki tworzyli utwory przepełnione patriotyzmem, Sienkiewicz napisał "ku pokrzepieniu serc" trylogię, a inni pisarze pozytywistyczni propagowali w swej twórczości postawy życiowe, jakimi powinni się kierować na co dzień Polacy. Matejko stworzył monumentalne dzieła dotyczące historii Polski. Miały one znaczenie nie tylko artystyczne, ale także i edukacyjne.

Kolejnym ważnym punktem w historii była dla Polaków I wojna światowa. Właśnie wtedy państwa zaborcze znalazły się w dwóch przeciwnych obozach. Wydawało się oczywiste, że jedna z tych stron wygra wojnę, a Polska może na tym tylko skorzystać. Problemem stało się jednak określenie, po czyjej stronie najkorzystniej będzie się opowiedzieć. Józef Piłsudski był zwolennikiem opcji proaustriackiej. Jeszcze przed wojną tworzył legalne organizacje strzeleckie, które w okresie pierwszej wojny światowej stały się zalążkiem Legionów Polskich walczących u boku Austro - Węgier. Piłsudski cieszył się ogromnym autorytetem wśród żołnierzy. Już wtedy budował swoją legendę. Po zajęciu w lecie 1915 roku przez państwa centralne Warszawy i prawie całego Królestwa Polskiego wytworzyła się całkiem nowa sytuacja polityczna. Piłsudski zdawał sobie sprawę, że Austro - Węgry i  Niemcy muszą teraz podjąć jakieś decyzje w polskiej sprawie. Jednak państwa centralne unikały jakichkolwiek kroków w tej sprawie. W takiej sytuacji Legiony stawały się po prostu zwykłą formacją ochotniczą, walczącą u boku państw centralnych przeciwko Rosji, a nie o niepodległość Polski. Jesienią 1916 r. Piłsudski złożył dymisję ze stanowiska dowódcy Legionów. W styczniu 1917 roku powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu. Józef Piłsudski kierował jej Komisją Wojskową, która miała na celu stworzenie wojska polskiego u boku armii niemieckiej. Tymczasem państwa centralne nie spieszyły się z realizacją haseł aktu 5 listopada. Piłsudski zmienił swoje stanowisko - teraz interesowała go wyłącznie pełna niepodległość. W lipcu 1917 r. odmówił on złożenia przysięgi wierności cesarzom Niemiec i Austro - Węgier. Do tego samego wezwał legionistów. W wyniku kryzysu przysięgowego Legiony zostały zlikwidowane, a sam Piłsudski został w nocy z 21 na 22 lipca 1917 r. aresztowany i osadzony w twierdzy w Magdeburgu. Zbuntowani legioniści zostali internowani w obozach. Tymczasem w sierpniu 1917 r. powstał w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski (KNP), który został uznany przez rząd francuski, brytyjski i amerykański. KNP przeniósł swoją działalność do Paryża, a na jego czele stanął Roman Dmowski. Tymczasem po wybuchu rewolucji październikowej w Rosji Rada Komisarzy Ludowych anulowała w sierpniu 1918 r. traktaty rozbiorowe. Duże znaczenie dla "sprawy polskiej" miało wygłoszone w styczniu 1918 r. orędzie amerykańskiego prezydenta Wilsona, który w trzynastym punkcie postulował prawo Polski do niepodległości. Na konferencji pokojowej w Paryżu Polskę reprezentowali Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. Traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r. potwierdzał uzyskanie przez Polskę niepodległości. Jednak Polacy nie czekali na decyzje paryskiej konferencji pokojowej. 10 listopada 1918 r. przybył do Warszawy zwolniony z Magdeburga Józef Piłsudski. 11 listopada 1918 r. przejął on z rąk Rady Regencyjnej władzę naczelną nad wojskiem. 14 listopada Rada Regencyjna przekazała mu najwyższą władzę w państwie, a następnego dnia rozwiązała się. Odtąd wokół Józefa Piłsudskiego zaczął tworzyć centralny ośrodek władzy odradzającego się państwa polskiego. Podporządkowały mu się zarówno rząd lubelski, jak i Polska Komisja Likwidacyjna. Piłsudski rozesłał depesze informujące o powstaniu niepodległej Polski do rządów większości państw na świecie. Ustalanie granic odrodzonej Polski trwało aż do roku 1921.

Łukasz Piechocki